Typ obiektu: grafika |

Nazwa / tytuł: Marzec - Martius

Datowanie zabytku: 2 poł. XVII w.

Autor / warsztat: Scolari Stefano (wydawca) i monogramista P.T. (rytownik), wg obrazu Joachima von Sandrarta

Miejsce powstania / znalezienia: Włochy(?), Wenecja(?)

Technika wykonania: miedzioryt |

Materiał: papier żeberkowy | farba drukarska |

Wymiary zabytku: 29,1 x 24,4 cm

Rodzaj: zbiory sztuki

Numer inwentarza: MPS-6172

Opis zabytku:

Grafika wycięta jest z większej karty. Tytułowy Martius przedstawiony został jako mężczyzna siedzący za stołem wypełnionym zwierzętami morskimi: rybami, krabami i ostrygami. Mężczyzna, być może rybak, ukazany został w centrum kompozycji, niemal frontalnie, do połowy postaci. Ubrany jest w luźną koszulę i kamizelkę. Na głowie ma płaski kapelusz z miękkim rondem. Rybak o lekko przymkniętych oczach i zamyślonym wyrazie twarzy, w spokoju pali fajkę z długim, cienkim cybuchem (glinianą, tzw. holenderską). Drugą rękę trzyma za pazuchą. Po lewej stronie, pod ścianą stoi szafka, na której widać dzban i kubek, a nad nią suszą się okazałe tusze ryb. Na ścianie, nad głową mężczyzny, jak reliefowy ornament, przedstawiony został znak zodiaku - Baran. Za plecami rybaka, po prawej stronie kompozycji, przez otwór zwieńczony łukiem widać sztorm: łódź miotaną wiatrem i falami oraz przecinające niebo błyskawice. We wnętrzu, w którym siedzi mężczyzna panuje jednak spokój i cisza, jakby szalejąca na zewnątrz burza była czymś zwyczajnym, co trzeba zaakceptować i cierpliwie przeczekać. Starając się zrozumieć znaczenie tego przedstawienia, można pokusić się o stwierdzenie, że jak po burzy zawsze wychodzi słońce, tak po zimie nadchodzi wiosna.

Jest to trzecia grafika z cyklu alegorycznych miedziorytów przedstawiających miesiące, podarowanego do przemyskiego muzeum przez Heleną Dąbczańską, jeszcze przed II wojna światową. Pierwszą kompozycją, ukazującą Styczeń – Februarius, prezentowaliśmy wcześniej. Przypomnijmy kilka istotnych informacji na temat tych rycin. Zbiór miedziorytów, który zachował się do naszych czasów jest niekompletny. Zawiera alegorie: Stycznia, Lutego, Marca, Kwietnia, Maja, Czerwca, Lipca, Sierpnia i Listopada. Być może, kiedy trafił jeszcze przed drugą wojną światową do muzeum, liczył dwanaście grafik.

Pierwowzorami graficznych kompozycji są obrazy niemieckiego malarza Joachima von Sandrarta (1606-1688), który w latach 1642-1643 namalował cykl alegorii dwunastu miesięcy dla bawarskiego elektora Maksymiliana I do jego pałacu w Schleissheim.

Wkrótce potem, a mianowicie już w 1645 roku, malarskie alegorie miesięcy zreprodukowane zostały w technice miedziorytu przez rytowników niderlandzkich: Jeremiasa Falcka (1609/10-1677), Theodora Mathama (1605/06-1676), Jonasa Suyderhoefa (ok. 1613-1686) oraz Reiniera von Persyna (1614-1668) i w tej formie rozpowszechnione. Każda grafika opatrzona została nazwą miesiąca i komentarzem w języku łacińskim. Owe komentarze to teksty Caspara Barleusa (1584-1648), holenderskiego polihistora, humanisty, teologa, poety i historyka, który w 1628 roku opublikował dzieło Poemata. Jego druga część zawiera m.in. teksty o każdym z dwunastu miesięcy w powiązaniu ich ze znakami zodiaku, położeniem słońca i czynnościami typowymi dla danego miesiąca. I to te dwuzwrotkowe sentencje wykorzystane zostały jako dopełnienie graficznych kompozycji.*

Kompozycje miedziorytów ze zbiorów Muzeum Narodowego Ziemi Przemyskiej są jednak odwrócone w stosunku do swych pierwowzorów, a zachowane na dwóch z nich sygnatury wskazują na autorstwo innych rytowników, niż wymienionych powyżej, co oznacza, że są to kopie graficznych reprodukcji obrazów. Dwie grafiki zachowały się w całości, z łacińskim tekstem. Są to Luty i Maj. Z pozostałych wycięta została tylko figuralna kompozycja. Obie ryciny sygnowane są przez Stefano Scolariego (1652-1691), włoskiego grafika, kartografa i wydawcę z Wenecji, który w przypadku omawianych prac pełnił tę drugą rolę, o czym świadczy napis na Alegorii Maja: A preso il Scolari in Venezia [zrobił/zebrał Scolari w Wenecji] oraz monogramistę P.T. lub P.F. Stąd możemy przypuszczać, że pozostałe grafiki były sygnowane tak samo.

Miesiące, podobnie jak pory roku, były bardzo popularnymi tematami przez swą narracyjność. Aby je zilustrować często nadawano im ludzką postać, przedstawiano charakterystyczne dla danego miesiąca zajęcia, czynności rolnicze, dodawano kwiaty kwitnące w danym czasie, owoce i warzywa zbierane o tej porze. Był to rodzaj ilustrowanego kalendarza, pokazującego zmienność czasu, ale też jego cykliczność. Bardzo często, już od średniowiecza, przedstawiano motywy astrologiczne, jak znaki zodiaku, które mówiły o położeniu słońca na niebie w przedstawianym miesiącu. W okresie baroku umiłowanie do wieloznaczności i rozbudowanej narracji spowodowało, że z lubością zaczęto wykorzystywać symbole, które dawały możliwość przekazywania bogatej treści, ukrytej w zwykłych przedmiotach.

Związany z marcem Baran, to pierwszy znak zodiaku, symbol początku i wszystkiego, co nowe. Łączony był z Jupiterem – bogiem nieba, burzy i deszczu. W starożytności miesiąc marzec poświęcony był Marsowi – patronowi wojny, ponieważ po zimowym stacjonowaniu wojsk, z nadejściem wiosny, wznawiane były działania wojenne.

* Kompletny zbiór grafik niderlandzkich rytowników znajduje się m.in. w zbiorach Gabinetu Rycin Biblioteki Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie (nr inw. BGR.003421, BGR.004364.01 – 11).

Bibliografia:

• U. Thieme, F. Becker, Allgemeines Lexikon der bildenden Künstler von der Antike bis zur Gegenwart, t. 11, München/Leipzig 1992, s. 213-214; t. 24, München/Leipzig 1992, s. 238-239; t. 26, München/Leipzig 1992, s. 447-448; t. 30, München/Leipzig 1992, s. 399; t. 32, München/Leipzig 1992, s. 328.
• C. Ripa, Ikonologia, Kraków 1998, s. 277-278.
• Wielka Encyklopedia PWN, t. 3, Warszawa 2001, s. 236.
• M. Battistini, Leksykon historia, sztuka, ikonografia. Symbole i alegoria, Warszawa 2005, s. 47-59.
• M. Trojanowska, D. Zahel, Dary Heleny Dąbczańskiej, w: A. Sarkady (red.), 100 na 100. Katalog wystawy jubileuszowej Muzeum Narodowego Ziemi Przemyskiej 1909-2009, Przemyśl 2010, s. 96-98.
• http://www.schloesser-schleissheim.de/deutsch/neu_schl/raum30-33.htm (dostęp 13. 05. 2020)
• http://www.let.leidenuniv.nl/Dutch/Latijn/Barlaeus28.html#CBb507a (dostęp 24. 11. 2020)

Katarzyna Winiarska