MPH-13100
Typ obiektu: pieniądz | moneta |
Nazwa / tytuł: Talar toruński Jana Kazimierza
Datowanie zabytku: 1650
Autor / warsztat: Haus Dawid Lauer
Miejsce powstania / znalezienia: Polska, Toruń
Technika wykonania: bicie |
Materiał: srebro |
Wymiary zabytku: śr.: 45 mm
Rodzaj: zbiory historyczne
Numer inwentarza: MPH-13100
Opis zabytku:
Awers:
W centrum ukoronowane popiersie króla Jana Kazimierza w prawo. Legenda otokowa: "IOAN. CASIM. D. G. REX. POL. ET. SUEC. M. D. L. RUS. PRUS".
Rewers:
W centrum herb Torunia. Po bokach tarczy rozdzielony rok emisji: "16-50" oraz inicjały mincerza: "HD-L" (Haus Dawid Lauer). Legenda otokowa: "MONETA. NOVA. ARGENTEA CIVITATIS THORUNENSIS".
Komentarz:
Jan II Kazimierz Waza (ur. 1609, zm. 1672), syn Zygmunta III Wazy i Konstancji Habsburżanki; młodszy brat Władysława IV. W 1643 r. wyjechał do Włoch, gdzie wstąpił do zakonu jezuitów. Opuścił go jednak już po dwóch latach nowicjatu. Pomimo braku święceń kapłańskich papież Innocenty X wyniósł go na kardynała. Nowej godności królewicz nie akceptował, ubierał się więc po świecku i rozważał powrót do Polski[1]. Po śmierci brata Władysława IV został obrany, drogą wolnej elekcji, władcą Polski głównie dzięki poparciu kanclerza Jerzego Ossolińskiego[2]. 17 stycznia 1649 r. został koronowany przez prymasa Macieja Łubieńskiego w katedrze wawelskiej.
W czasie swojego panowania prowadził liczne potyczki zbrojne m.in.: powstanie Chmielnickiego (1648-1654), wojnę polsko-rosyjską (1654-1667), potop szwedzki (1655-1660), czy rokosz Lubomirskiego (1665).
Powróćmy jednak do początków jego panowania i do miasta Przemyśla. To tu mieszkańcy nie mogli podołać narastającym ciągle wydatkom wojskowym o czym powiadamiali, niejednokrotnie, króla i sejm. W rezultacie, w 1649 r. Jan Kazimierz w specjalnym uniwersale zakazał wojskom koronnym i cudzoziemskim pobytu w Przemyślu i wybierania kontrybucji[3]. Nadał również przywileje dla grekokatolików przemyskich oraz regulujące handel miejski. W pierwszym przypadku, w 1659 r. gwarantował wybór jednego mieszczanina wyznania grekokatolickiego na stanowisko w urzędzie radzieckim[4] i dwóch w urzędzie wójtowsko-ławniczym[5]. Nałożył również karę w wysokości 10 000 zł na tych, którzy tego przywileju nie będzie przestrzegali[6]. W drugim natomiast przypadku, w 1655 r. potwierdził prawo mistrzów cechowych do monopolu na wytwarzanie futer i handel nimi[7]. Żydzi jednak tego zakazu nie przestrzegali, a szlachta im w tym pomagała, gdyż od nich kupowała towar taniej[8] co powodowało zubożenie majątku cechu. W kolejnym przywileju, w 1660 r., potwierdził już Żydom przemyskim prawo do wyrobu napojów, korzystania z wodociągów oraz wykonywania rzemiosła[9]. Król Jan Kazimierz wydał również dla Przemyśla dekrety rozstrzygające spory samorządu miejskiego, które jednak nie przestrzegano[10].
W czasie gdy toczyły się walki na południowo-wschodnich kresach Rzeczypospolitej ze Szwedami i Węgrami król Jan Kazimierz odwiedził Przemyśl (2 luty 1656 r.). Wówczas król szwedzki, Karol X Gustaw, posłał tu swoich ludzi, a urzędnicy ziemscy ziemi przemyskiej i sanockiej podjęli działania zmierzające do mobilizacji miejscowej szlachty. Pułkownikiem pospolitego ruszenia na ziemi przemyskiej został podkomorzy przemyski Franciszek Dubrawski[11]. Wydał on uniwersał z Nienadowej z dnia 23 lutego 1656 r., w którym ostrzegał szlachtę przed nadchodzącym wrogiem i wzywał do gotowości: (…) Nieprzyjaciel (…) ku nam się zbliża, aby nas tak niespodzianych i rozproszonych nie zastał (…) do boju (…) do wyprawy Pospolitego Ruszenia (…)[12]. 29 lutego tego samego roku prosił „konkretnie”, aby stawili się na dzień trzeci miesiąca Marca pod Przemyślem[13].Oblężenie Przemyśla trwało 6 dni, począwszy od 8 marca; spalono wtenczas doszczętnie Zasanie i szturmem brano bramy miejskie[14]. Obroną dowodził Jerzy Godlewski[15]. Budynki prywatne, publiczne i zakonne udostępnione zostały wojsku[16]. Król Jan Kazimierz w uniwersale do mieszczan przemyskich nakazał: (…) Jerzemu Godlweskiemu, aby tam na Przemyślu zostawał i (…) od Nieprzyjaciela blisko będącego bronił. Zaczem Mieszczanom rozkazujemy, aby z Miastem i Zamkiem pod komendą jego zostawali i we wszystkim go, co do obrony tego miasta należeć będzie, słuchali i posłuszni mu byli (…)[17]. Komendant zaś uniwersałem z 13 marca wydanym z Przemyśla ustalił lokalizację straży wewnętrznej miasta, wyznaczył stałe warty wojskowe i miejskie, dzienne i nocne. Zarządził także gromadzenie materiałów przydatnych do obrony[18]. Tegoż też dnia odstąpili z oblężenia Szwedzi. 17 marca 1656 r. natomiast król Jan Kazimierz nakazał, aby możni ziemi przemyskiej swoich chłopów (…) do ufortyfikowania lepszego posyłali i ludziom tym na obronie Przemyśla będącym prowiant obmyślili, i o to się starali, aby to Forteca jako w najlepszej obronie i porządku została (…)[19].
Następnie wkroczył tu książę Siedmiogrodu Jerzy II Rakoczy (1 marca 1657). Przemyśl musiał więc dwukrotnie się wykupić[20]. Legenda jednak głosi, że był to cud, że wojska nieprzyjaciela uciekły spod murów miejskich dzięki procesji z relikwiami św. Wincentego. Uwieczniono to na malowidle ściennym w Kościele OO. Franciszkanów. Król dowiedziawszy się o wykupie oraz o wierności mieszczan przybył do Przemyśla po raz drugi w 1660 r. wraz z małżonką – francuską Ludwiką Marią. Gościł tu wówczas dwa dni, będąc wystawnie witanym przez mieszczan i księży[21]. 18 października 1660 r. wydał z Przemyśla pismo do rajców samborskich[22].
Po śmierci małżonki, Jan Kazimierz zniechęcił się do polskiej korony i myślał już tylko o abdykacji. Zrzekł się więc tronu w 1668 r., a w 1669 wyjechał do Francji. Król Ludwik XIV obdarzył go wówczas siedmioma opactwami, w tym paryskim Saint Germain des Prés[23], gdzie został opatem.
05.12.2024
Anna Durkacz-Foremska
Karta do gry „Jan Kazimierz”, Polska, pocz. XX w., (zb. MNZP, MPF-14607)
Literatura:
- Borcz A., Działania wojenne na terenie ziemi przemyskiej i sanockiej w latach „Potopu” 1655 – 1657, Przemyśl 1999.
- Idem, Przemyśl 1656-1657, Warszawa 2006.
- Dzieduszycki L., Przemyśl, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, red. B. Chlebowskiego, t. IX, Warszawa 1888.
- Fac L., Szkice z dziejów Przemyśla i Ziemi Przemyskiej, Przemyśl 2012.
- Michna W., Przemyśl i jego okolice, Nowy Sącz 1872.
- Motylewicz J., Społeczeństwo Przemyśla w XIV-XVIII wieku, t. 1, Przemyśl 2020.
- Idem, Społeczeństwo Przemyśla w XIV-XVIII wieku, t. 2, Przemyśl 2022.
- Idem, Społeczeństwo Przemyśla w XVI i XVII wieku, Rzeszów 2005.
- Orłowicz M., Ilustrowany przewodnik po Przemyślu i okolicy, Lwów 1917.
- Wasilewski T., Jan II Kazimierz, [w:] Poczet królów i książąt polskich, red. A. Garlicki, Warszawa 1991.
[1] T. Wasilewski, Jan II Kazimierz, [w:] Poczet królów i książąt polskich, red. A. Garlicki, Warszawa 1991, s. 381.
[2] Ibidem.
[3] J. Motylewicz, Społeczeństwo Przemyśla w XIV-XVIII wieku, t. 2, Przemyśl 2022, s. 28.
[4] Tak nazywano członków rady miejskiej – m.in. rajców.
[5] J. Motylewicz, Społeczeństwo Przemyśla w XIV-XVIII wieku, t. 1, Przemyśl 2020, s. 98.
[6] Idem, Społeczeństwo Przemyśla w XVI i XVII wieku, Rzeszów 2005, s. 66.
[7] Idem, Społeczeństwo Przemyśla w XIV…, t. 1, s. 118; Ibidem, t. 2, s. 125.
[8] Ibidem, t. 1, s. 118.
[9] Ibidem, s. 123.
[10] J. Motylewicz, Społeczeństwo Przemyśla w XVI …, op. cit., s. 132.
[11] A. Borcz, Działania wojenne na terenie ziemi przemyskiej i sanockiej w latach „Potopu” 1655 – 1657, Przemyśl 1999, s. 54.
[12] Ibidem, s. 109 – Aneks 6.
[13] Ibidem, s. 111 – Aneks 8.
[14] W. Michna, Przemyśl i jego okolice, Nowy Sącz 1872, s. 32; J. Motylewicz, Społeczeństwo Przemyśla w XIV…, op. cit., t. 2, s. 21; L. Dzieduszycki, Przemyśl, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, red. B. Chlebowskiego, t. IX, Warszawa 1888, s. 163.
[15] A. Borcz, op. cit., s. 112-113 – Aneks 10 i 12; L. Fac, Szkice z dziejów Przemyśla i Ziemi Przemyskiej, Przemyśl 2012, s. 140.
[16] J. Motylewicz, Społeczeństwo Przemyśla w XVI …, op. cit., s. 168.
[17] Idem, Społeczeństwo Przemyśla w XIV…, op. cit., t. 2, s. 21; A. Borcz, op. cit., s. 112 – Aneks 10.
[18] A. Borcz, op. cit., s. 113-114 – Aneks 12; idem, Przemyśl 1656-1657, Warszawa 2006, s. 95.
[19] A. Borcz, Działania wojenne na …, op. cit., s. 116 – Aneks 14.
[20] W. Michna, op. cit., s. 33; M. Orłowicz, Ilustrowany przewodnik po Przemyślu i okolicy, Lwów 1917, s. 23; L. Dzieduszycki, op. cit., s. 163.
[21] W. Michna, op. cit., s. 33.
[22] L. Dzieduszycki, op. cit., s. 163.
[23] T. Wasilewski, op. cit., s. 386.
Miejsce eksponowania: obecnie nie eksponowany