Typ obiektu: ikonografia |

Nazwa / tytuł: Budowa cmentarza wojennego na Zasaniu

Datowanie zabytku: wiosna 1916

Autor / warsztat: nie ustalono

Miejsce powstania / znalezienia: Austro-Węgry (Galicja), Przemyśl

Technika wykonania: naświetlanie | wywoływanie | utrwalanie |

Materiał: papier fotograficzny |

Wymiary zabytku: wysokość 13,5 cm, szerokość 16,5 cm

Rodzaj: zbiory historyczne

Numer inwentarza: MPF-3523

Opis zabytku: Fotografia w sepii przedstawiająca budowę cmentarza wojennego na Zasaniu przy ul. Bolesława Śmiałego. Ujęcie uchwyciło drewniane krzyże na nagrobkach, rusztowanie wśród ogołoconych drzew, fragment panoramy Przemyśla oraz dwóch mężczyzn (wojskowego i cywila).

Komentarz:

Komentarz:

W latach pierwszej wojny światowej pochówki żołnierskie dokonywano już od pierwszego dnia wojny. Poległych grzebano zazwyczaj w obrębie zajmowanych pozycji, tam gdzie dosięgła ich kula lub w zbiorowych mogiłach. Aby jednak pamięć o nich zachować oraz ze względów sanitarnych (aby nie narażać się na wybuch jakiejś epidemii) podjęto decyzję o powołaniu odrębnej organizacji zajmującej się sprawami pochówku poległych żołnierzy. Gdy tylko zakończono walki zorganizowano akcję masowych ekshumacji i zakładania cmentarzy przez wyspecjalizowane jednostki wojskowe (Inspekcja Grobów Wojskowych), nie przerywając działalności już wcześniej istniejących.

W Galicji Środkowej, w Korpusie nr X w Przemyślu, Inspekcja Grobów Wojskowych formalnie rozpoczęła swoją działalność pomiędzy połową grudnia 1915 r. a połową stycznia 1916 r.^[1], od marca 1916 r. na polach bitew^[2]. Na jej czele stanął płk Radoslav Masić, a  kancelarię umieszczono przy ul. Mickiewicza 25^[3]. Jednak zorganizowaniem cmentarzy wojennych, leżących w obrębie umocnień Przemyśla zajęły się: Oddział ds. Budownictwa Wojskowego oraz Oddział Przyczółka Mostowego, działające przy Dowództwie Wojskowym w Przemyślu. Oddziałem Budownictwa Wojskowego w Przemyślu dowodził, pełniąc funkcję dyrektora, major Leonhard Odstrĕil^[4], a Oddziałem Budowy Przyczółka Mostowego – generał major Gustaw Stowasser^[5]. Natomiast raporty z przebiegu prac do Ministra Wojny zdawał generał major Artur Materna jako szef Dowództwa Wojskowego w Przemyślu^[6].

Prace nad zasańskim cmentarzem rozpoczęto od identyfikacji poległych, jeśli było to możliwe i ich ewidencji. Następnie architekt, porucznik Franz Szabolcs, zaprojektował cmentarz wraz z kaplicą w ramach prac Oddziału ds. Budownicta Wojskowego w Przemyślu, a  projekt zatwierdził major Leonhard Odstrĕil^[7]. Nagrobki przybrały prostokątne formy, przeważnie były pojedyńcze i posiadały to samo ukierunkowanie. Krzyże były drewniane, bez ozdób; jedynie w dniu poświęcenia cmentarza miały zawieszone wieńce^[8]. Za „pomnik centralny” służył wysoki, żelazny krzyż z napisem: „MORTUIS PRO PATRIA” (Polegli za Ojczyznę). Ulokowano go na uregulowanym pagórku na kamiennym cokole. Ozdobiony został dwowa rosyjskimi armatami zdobytymi podczas walk o Twierdzę Przemyśl, postawionymi bokiem do kaplicy. Pomiędzy działami zrobiono schody pnące się pod „pomnik”. Poniżej, w kamiennym ogrodzeniu z przęsłami metalowymi, z trzema bramami choć jeszcze niedokończonymi^[9], wkomponowano dwa pylony zwieńczone rzeźbami autorstwa przemyskiego artysty Józefa Wilka, który pracował w ramach Oddziału Przyczółka Mostowego w Przemyślu. Rzeźby przedstawiają lwy trzymające w łapach czary owinięte wieńcem laurowym, które pełniły rolę symbolicznych zniczy, i zapłonęły podczas uroczystego poświęcenia^[10]. Uwieńczeniem dzieła stała się kaplica projektu, jak już wspomniano, Franza Szabolcs, wykonana w stylu neobarokowym. Kaplica posiadała witraże autorstwa Maxa Rotha^[11] i miała w niej stanąć rzeźba Madonny dłuta Józefa Wilka, lecz autor nie wykonał jej na czas i postawiono tam tylko gipsowy model, który po niecałym roku również zniknął w niewyjaśnionych okolicznościach^[12]. Na ścianie kaplicy, po lewej stronie przy wejściu, wmurowano tablicę fundacyjną w języku niemieckim zawierającą imiona, nazwiska i funkcje osób, które brały udział w budowie, urządzaniu cmentarza i tych co wspierali finansowo to dzieło; zaś po prawej – kiedy i kto dokonał inauguracji. Dopełnieniem całości stały się rosnące miejscami młode drzewa.

Kaplica cmentarna na Zasaniu (brama i ogrodzenie jeszcze w budowie), fot. major Tŭrner,
Austro-Węgry (Galicja), Przemyśl 1. 11. 1916, (zb. MNZP, MPF-92)

1 listopada 1916 r., w pochmurny początkowo poranek, o godz. 9.30 Biskup polowy ks. Emmerich Bjelik dokonał  poświęcenia cmentarza, kaplicy oraz pamiątkowego krzyża. Wygłosił wówczas przemowę w trzech językach: niemieckim, węgierskim i cerkiewnosłowiańskim (języku zrozumiałym przez wszystkich Słowian)^[13]. Następnie odbyło się składanie wieńców przystrojonych szarfami o barwach państwowych i narodowych (…). Podczas składania wieńców honorowa kompania piechoty oddała salwy a muzyka odegrała hymn ludu. Mszę żałobną w kaplicy celebrował również Biskup Bjelik^[14]. W uroczystościach brali udział licznie zgromadzeni; niezależnie od wieku, wojskowi, duchowni rzymsko i greckokatoliccy, jak i cywilne (w tym nawet dzieci). Wszyscy ci którzy pragnęli uczcić pamięć po poległych żołnierzach-bohaterach, bezimiennych i nie tylko.

                                                                                               13.11.2024
Anna Durkacz-Foremska

Literatura:

- Orłowicz M., Ilustrowany przewodnik po Przemyślu i okolicy, Lwów 1917.

- Schubert J., Inspekcja Grobów Żołnierskich w Przemyślu. Powstanie i działalność w Galicji Środkowej 1915-1918, Kraków 2012.

- Idem, Józef Wilk i inni polscy artyści działający w armii austriackiej przy tworzeniu cmentarzy wojennych w Przemyślu i Galicji Środkowej, „Czasopismo Techniczne. Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej” 2008, z. 7-A

 - Idem, Kim byli? – kilka słów o projektach cmentarzy wojskowych zbudowanych w Przemyślu w latach 1915-916, „Wiadomości Konserwatorskie” 2008, nr 23.

Archiwalia:

- Plany: kaplicy cmentarnej, okien w kaplicy i ogrodzenia cmentarnego na Zasaniu, zb. MNZP.

Źródła ikonograficzne:

- MPF. 92

- MPF-93

- MPF-96

- MPF-97

- MPF-2060

Prasa:

- „Echo Przemyskie”, nr 89, 5 listopada 1916.

---

[1] J. Schubert, Inspekcja Grobów Żołnierskich w Przemyślu. Powstanie i działalność w Galicji Środkowej 1915-1918, Kraków 2012, s. 51, 69.

[2] Tamże, s. 69.

[3] Tamże.

[4] Tamże, s. 51.

[5] Tamże, s. 62.

[6] Tamże, s. 54, 56, 59, 67.

[7] J. Schubert, Kim byli? – kilka słów o projektach cmentarzy wojskowych zbudowanych w Przemyślu w latach 1915-916, „Wiadomości Konserwatorskie” 2008, nr 23, s. 63; Plany: kaplicy cmentarnej, okien w kaplicy i ogrodzenia cmentarnego na Zasaniu, zb. MNZP.

[8] Fotografie archiwalne ze zbiorów MNZP, MPF-93, MPF-96, MPF-97; „Echo Przemyskie” 1916, nr 89 (z dnia 5 listopada), s. 1.

[9] Fotografia archiwalna ze zbiorów MNZP, MPF-92.

[10] Fotografia archiwalna ze zbiorów MNZP, MPF-2060; „Echo Przemyskie” 1916, nr 89 (z dnia 5 listopada), s. 1.

[11] M. Orłowicz, Ilustrowany przewodnik po Przemyślu i okolicy, Lwów 1917, s. 102.

[12] J. Schubert, Józef Wilk i inni polscy artyści działający w armii austriackiej przy tworzeniu cmentarzy wojennych w Przemyślu i Galicji Środkowej, „Czasopismo Techniczne. Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej” 2008, z. 7-A, s. 118.

[13] „Echo Przemyskie” 1916, nr 89 (z dnia 5 listopada), s. 1.

[14] Tamże.