Typ obiektu: ikonografia |

Nazwa / tytuł: Uczennice w klasie

Datowanie zabytku: 1957-1958

Autor / warsztat: nieznany

Miejsce powstania / znalezienia: Polska, Katowice

Technika wykonania: naświetlanie | wywoływanie | utrwalanie |

Materiał: papier fotograficzny |

Wymiary zabytku: szerokość 18 cm; wysokość 12,9 cm

Rodzaj: zbiory historyczne

Numer inwentarza: MPF-20708

Opis zabytku: Fotografia czarno-biała przedstawiająca wnętrze klasy wraz z uczennicami i wychowawczynią (prawdopodobnie p. Krużelowa). Dzieci mają ok. 9-10 lat. Dziewczynki siedzą parami, w drewnianych ławach szkolnych; jedna stoi w tyle. W trzecim rzędzie od góry, pierwsza ze skraju siedzi Anna Cieplińska z domu Nowicka (późniejszy pracownik Muzeum w Przemyślu). Dzieci przeważnie w mundurkach szkolnych, a nauczycielka w czarnej bluzce z wykładanym, białym kołnierzem. Na pierwszym planie, dziewczynka na skraju, ma na ramieniu tarczę prawdopodobnie nieistniejącej już Szkoły Podstawowej Nr 3 w Katowicach (słabo czytelne). Na ławkach leżą drewniane piórniki i otwarte zeszyty.

Komentarz:

W średniowieczu uważano, że kobiety nie nadają się do nauki, że ich głównym zajęciem powinna być praca w domu i modlitwa. Kolejne wieki niewiele zmieniły w tej kwestii np.: Sługa Boży i pisarz Piotr Skarga twierdził, że niewiasta musi się poddać jako słabsza mężowi jako mędrszemu. Zdarzało się sporadycznie, że zamożne kobiety kształcono w domu. Uczono je wówczas między innymi: rysowania, śpiewu i gry na jakimś instrumencie, języków obcych (zwłaszcza łaciny i francuskiego), prowadzenia gospodarstwa domowego, umiejętności konwersacji, znajomości poezji i historii. Młoda dama miała być przede wszystkim dobrą towarzyszką dla swego przyszłego męża. Edukację czasem pobierały także w klasztorach.

Zmianę stosunku do edukacji kobiet na ziemiach polskich przyniósł dopiero wiek XIX. Zaczęły powstawać co raz częściej pensje świeckie choć były kosztowne i reprezentowały niski poziom nauczania; jedynie zabór austriacki i Księstwo poznańskie nadal w tej kwestii pozostawało w tyle. W latach 1807-1817, na ziemiach polskich (Księstwo Warszawskie 1807-1815), zaczęły powstawać pierwsze szkoły średnie dla kobiet, a w 1817 roku pojawiły się pierwsze kobiety na wykładach na Uniwersytecie Warszawskim (córki księcia Giedroycia – Łucja i Kunegunda)[1].

Początek drugiej połowy XIX wieku ponownie uwsteczniły edukację kobiet. W Królestwie Polskim rozpoczęto rusyfikację, kobiety w takich okolicznościach wolały powrócić do szkół prywatnych lub do edukacji domowej, aby tylko nie dać się wynarodowić.

W zaborze austriackim, jak już wspomniano powyżej, zaniedbywano edukację kobiet nawet na poziomie podstawowym, nie wspominając już o średnim czy wyższym. W Galicji, dopiero w latach 90. XIX wieku kobiety usilnie zaczęły dążyć do tego by móc studiować na uniwersytecie lwowskim i krakowskim, aby przestały być one dla nich zamknięte. Kwestię tę poruszono na Pierwszym Kongresie Pedagogów Polskich we Lwowie w dniach 17-19 lipca 1894 roku. Główną rolę odegrała tu Kazimiera Bujwidowa jako przedstawicielka Stowarzyszenia Pomocy Naukowej dla Kobiet im. J. Kraszewskiego. Pomimo wielu sprzeciwów wywalczyła wówczas prawo dopuszczenia kobiet do uniwersytetów polskich w charakterze słuchaczek (hospitantek)[2].

W samym Przemyślu, w 1891 roku funkcjonowały zaledwie: Szkoła Etatowa mieszana 2-klasowa (na Błoniu), Szkoła żeńska 4-klasowa (ul. Mostowa), II Szkoła żeńska 4-klasowa (Rynek). Ponadto Przemyślanki mogły się  również kształcić w Prywatnej Szkole Wydziałowej Żeńskiej PP. Benedyktynek, Pensjonacie Marii Hild, Pensjonacie żeńskim P. Iwanickiej[3] oraz w Instytucie Ruskim dla Dziewcząt (1881 od 1927 r. zmieniono nazwę na Instytut Ukraiński dla Dziewcząt)[4].

Zakład kształcenia kobiet jako 8-klasowy pensjonat Marii Hild został założony w drugiej połowie XIX wieku. Ulokowano go w kamienicy Rynek 18. Od 1898 roku na mocy pozwolenia Rady Szkolnej Krajowej zaczęto w nim prowadzić kursy przygotowawcze żeńskie do gimnazjów wyższych. Od września 1904 roku szkołę przekształcono w liceum, a w 1910 roku odbyła się tu pierwsza matura. W 1911 roku szkoła przeszła na własność Anny Rachalskiej[5]. Pensjonat żeński P. Iwanickiej, a dokładniej Zofii Bohdan Iwanickiej istniejący od 1885 roku mieścił się początkowo w Rynku, a od 1890 roku przy ul. Mostowej 1[6]. W 1895 przeszedł pod zarząd Antoniny z Miłkowskich Rawicie-Gawrońskiej. W 1897 roku Pensjonat zaczął działać na zasadach szkoły wydziałowej, jednak nie na długi okres, ponieważ już w 1899 roku przestała istnieć. Szkoła miała małe powodzenie, jak i inne szkoły żeńskie w tym okresie. W 1898 roku uczestniczyło do niej zaledwie 10 dziewcząt[7]. W 1906 roku przy Prywatnej Szkole Wydziałowej Żeńskiej PP. Benedyktynek powstało natomiast Seminarium Żeńskie PP. Benedyktynek[8].

W początkach XX wieku istniała w Przemyślu Szkoła Ludowa 4-klasowa żeńska im. Cesarza Franciszka Józefa I przekształcona w 1907 roku w Szkołę Wydziałową 3-klasową Żeńską połączoną z 4-klasową Szkołą Ludową[9]. W 1909 roku utworzono Szkołę Ludową 4-klasową Mieszaną im. Henryka Sienkiewicza[10], do której uczęszczały dziewczęta. W  1912 roku powstała z kolei Szkoła Żeńska im. Klementyny Hoffmanowej w budynku przy obecnym Placu Konstytucji 7[11].

W 1912 roku, w mieście nadal nie widać poprawy, liczba dzieci nieobjętych obowiązkiem szkolnym wynosiła 3361 tj.: 35%, z czego większość stanowiły dziewczęta (dziewcząt 1748 a chłopców 1613)[12]. Obawiano się wręcz, że jak tak dalej pójdzie to za kilka lat nie tyle będziemy ostatnią gminą w kraju co w Europie[13]. Jeśli chodzi o szkoły ludowe, kształcące dziewczęta, było ich zaledwie dwie. Na przedmieściu „Lwowskim” i w samym mieście było po jednej szkole 4-klasowej mieszanej, a szkoła wydziałowa jedna[14] (wspomniana powyżej szkoła im. Klementyny Hoffmanowej).

W czasie I wojny światowej część nauczycieli została wcielona do wojska (większość to mężczyźni), część opuściła Przemyśl wskutek zarządzonej ewakuacji twierdzy; naukę przerwano, o szkole nie myślano.  Niektóre budynki szkolnie wówczas zajęło wojsko na koszary i szpitale. Przykładowo Szkołę Żeńską im. Klementyny Hoffmanowej przy Placu Konstytucji w dniu  5 sierpnia 1914 roku oddano na Szpital Twierdzy nr 2. Zostawiono tylko jeden pokój na złożenie sprzętu naukowego, a zajęcia przeniesiono do trzech budynków: Stowarzyszenia Samopomocy Nauczycielek przy ul. Krasińskiego, do wolnych salek Księży Salezjanów i sporadycznie do szkoły męskiej[15]. Ówczesna pani nauczycielka, Maria Kuczyńska, tak wspomina te dni: panie nasze i córki robiły wszystko w domu, i dzieci szkolne nauczyły się pracować fizycznie, pomagać rodzicom, widziałam też dziewczynki naszych szkół, które (…) sprzedawały herbatę itp. żołnierzom, gdyż to się dobrze opłacało. (…) dlatego też wiedliśmy życie smutne i jednostajne, przerywały je tylko aeroplany moskiewskie, z których rzucano bomby (…)[16]. Na szpital wojskowy przeznaczono także Konwent Benedyktynek[17].

 W okresie międzywojennym dziewczęta uczęszczały do szkół powszechnych, gimnazjalnych, zawodowych, muzycznych, tanecznych jak i seminariów. I tak szkół powszechnych było sześć: Publiczna Szkoła Powszechna Żeńska im. Konarskiego (ul. Konarskiego), Żeńska im. Kl. Hoffmanowej (ul. Grunwaldzka), Żeńska im. Świętej Królowej Jadwigi (ul. Ratuszowa), Żeńska im. J. Słowackiego (ul. Władycze), Publiczna Szkoła Powszechna Żeńska im. G. Piramowicza, Publiczna Szkoła Powszechna im. A. Mickiewicza (ul. Wincentego Pola)^[18]. Gimnazjów dwa: Państwowe Żeńskie Gimnazjum im. M. Konopnickiej (ul. Smolki) i Prywatne Żeńskie P.P. Benedyktynek (ul. 22-Stycznia)^[19]. Zawodowych trzy: Średnia Szkoła Zawodowa Żeńska TSL (ul. Czarnieckiego), Koedukacyjne Liceum Handlowe (ul. Dworskiego) i Szkoła Gospodyń Wiejskich (ul. Bp. Józefa Pelczara)^[20]. Muzycznych było cztery (Konrada Czyńskiego, Wandy Cyrbesowej, Zofii Zabokrzyckiej, Polskiego Towarzystwa Muzycznego) i tanecznych dwie (Napiórkowskich i Witolda Kochana)^[21]. Seminaria były również dwa: Seminarium Państwowe Nauczycielskie Żeńskie i Seminarium Nauczycielskie Żeńskie P.P. Benedyktynek^[22].

W okresie II wojny światowej, już w połowie września, do lewobrzeżnego Przemyśla wkroczyły wojska niemieckie i rozpoczął się okres I okupacji niemieckiej. 28 września natomiast wkroczyli tu Sowieci i rzeka San stała się rzeką graniczną dzielącą miasto na dwie strefy okupacyjne. Dlatego też już w październiku 1939 roku w mieście wprowadzone zostały kolejne zmiany w szkolnictwie. W prawobrzeżnej części zostało ono przebudowane na wzór radziecki, a w lewobrzeżnej na niemiecki. 28 czerwca 1941 roku rozpoczął się okres II okupacji niemieckiej, większość budynków szkolnych i seminariów zostało wówczas zajętych przez wojsko na koszary i szpitale. Niektórzy nauczyciele podjęli się tajnego nauczania; odbywało się ono w ich mieszkaniach i w zespole budynków klasztornych SS Benedyktynek i Felicjanek.

Po II wojnie światowej, postęp w kierunku kształcenia kobiet postępował dość szybko. Pamiętajmy jednak, że zmiana ta dotyczy tylko naszego kręgu kulturowego, a wielu państwach dziewczęta, które chcą się uczyć, nadal mają zamkniętą ku temu drogę.

05.09.2024

Anna Durkacz-Foremska

Literatura:

- Czajecka B., Z domu w szeroki świat, Kraków 1990

- Dalecki M., Wspomnienia przemyskich nauczycielek z okresu I wojny światowej, [w:] Przemyskie Zapiski Historyczne, t. 18, Przemyśl 2013

- Durkacz-Foremska A., Z historii przemyskiego szkolnictwa, [w:] Nasz Przemyśl, Nr 9 (203), wrzesień 2021

- Informator Polski. Wykaz firm, Przemyśl 1935

- Jamrożek W., Kongresy i zjazdy pedagogiczne w rozwoju polskiej myśli i praktyki edukacyjnej (do 1939 roku), Poznań 2015

- Piątkiewicz S. F., Przewodnik po Przemyślu i jego okolicach z planem miasta i dodatkiem informacyjnym, Przemyśl 1891

- Pudłocki T., Iskra światła czy kopcąca pochodnia? Inteligencja w Przemyślu w latach 1867-1939, Kraków 2009

- Wawrzykowska-Wierciochowa D., Od prządki do astronautki, Warszawa 1963

- „Gazeta Przemyska”, R. 6, Nr 25 z 21.06.1912

Anna Cieplińska z domu Nowicka (po prawej) wraz z koleżanką, Polska, Katowice 1955. MPF-20722.

---

[1] D. Wawrzykowska-Wierciochowa, Od prządki do astronautki, Warszawa 1963, s. 161.

[2] B. Czajecka, Z domu w szeroki świat, Kraków 1990, s. 142; W. Jamrożek, Kongresy i zjazdy pedagogiczne w rozwoju polskiej myśli i praktyki edukacyjnej (do 1939 roku), Poznań 2015, s. 40-41.

[3] S. F. Piątkiewicz, Przewodnik po Przemyślu i jego okolicach z planem miasta i dodatkiem informacyjnym, Przemyśl 1891, s. 12-13; A. Durkacz-Foremska, Z historii przemyskiego szkolnictwa, [w:] Nasz Przemyśl, Nr 9 (203), wrzesień 2021, s. 17.

[4] T. Pudłocki, Iskra światła czy kopcąca pochodnia? Inteligencja w Przemyślu w latach 1867-1939, Kraków 2009, s. 94.

[5] Ibidem, s. 93.

[6] S. F. Piątkiewicz, op. cit., s. 13; A. Durkacz-Foremska, op. cit., s. 17; T. Pudłocki, op. cit,, s. 90.

[7] T. Pudłocki, op. cit,, s. 90-91.

[8] https://www.szukajwarchiwach.gov.pl/de/zespol/-/zespol/126888 [dostęp 02.09.2024].

[9] M. Dalecki, Wspomnienia przemyskich nauczycielek z okresu I wojny światowej, [w:] Przemyskie Zapiski Historyczne, t. 18, Przemyśl 2013, s. 145.

[10] Ibidem, s. 147.

[11] Ibidem, s. 149.

[12] „Gazeta Przemyska”, R. 6, Nr 25 z 21.06.1912, s. 1.

[13] Ibidem.

[14] Ibidem.

[15] M. Dalecki, op. cit., s. 149.

[16] Ibidem, s. 151.

[17] https://www.szukajwarchiwach.gov.pl/de/zespol/-/zespol/126888 [dostęp 02.09.2024].

[18]Informator Polski. Wykaz firm, Przemyśl 1935, s. 57-58; A. Durkacz-Foremska, op. cit., s. 18.

[19]Informator Polski. Wykaz …, op. cit., 52-53; A. Durkacz-Foremska, op. cit., s. 18.

[20]Informator Polski. Wykaz …, op. cit., 58; A. Durkacz-Foremska, op. cit., s. 18.

[21] Ibidem.

[22]Informator Polski. Wykaz …, op. cit., 52 i 57; A. Durkacz-Foremska, op. cit., s. 18.