Typ obiektu: archiwalia | ikonografia |

Nazwa / tytuł: Pamiątka członkowska/ Pamiątka wstąpienia do Bractwa św. Ojca Mikołaja przy grekokatolickiej katedrze w Przemyślu wraz z fragmentami Statutu z 1903 r.

Datowanie zabytku: 1903 - 1928

Autor / warsztat: bp. Konstanty Czechowicz

Miejsce powstania / znalezienia: Austro-Węgry (Galicja), Przemyśl

Technika wykonania: druk |

Materiał: papier drzewny | papier kredowy |

Wymiary zabytku: wysokość 12,3 cm, szerokość 7 cm, stron 6

Rodzaj: zbiory historyczne

Numer inwentarza: MPF-10445

Opis zabytku:

Strona główna:

W centrum półpostać św. Mikołaja wprost, w szatach biskupich. Jedną ręką wykonuje gest błogosławieństwa, w drugiej trzyma księgę. U góry kompozycji umieszczono dwa obłoki, a na nich odpowiednio: po lewej Jezus Chrystus z księgą, po prawej Matka Boża. U dołu napis cyrylicą: św. Ojciec Mikołaj.

Strona druga:

U góry miejsce wykropkowane przeznaczone na wpisanie nowoprzyjętego członka do Bractwa św. Ojca Mikołaja w Przemyślu. Poniżej prośba o gorliwą służbę Panu Bogu, pobożność i miłosierdzie.

Strony 3-6 to fragmenty Statutu Bractwa z 1903 r. (niektóre paragrafy pominięto; § 3-8).

Komentarz:

Bractwo Świętego Ojca Mikołaja przy grekokatolickiej katedrze w Przemyślu

Święty Mikołaj czczony jest zarówno w  Kościele katolickim jak i prawosławnym. Dlatego też sporo instytucji kościelnych, miejsc i fundacji charytatywnych obiera go sobie na patrona. Obecnie istnieje m.in.: Fundacja Świętego Mikołaja w Warszawie, Świętego Mikołaja dla seniora. W Białym Stoku, Rzeszowie, Warszawie czy Wrocławiu nazwano ulicę jego imieniem. W samym zaś Przemyślu były np.: rotunda Świętego Mikołaja, której relikty zostały odkryte pod prezbiterium katedry obrządku łacińskiego, cerkiew pw. Świętego Mikołaja na Podgórzu, czy Bractwo Świętego Ojca Mikołaja przy greko-katolickiej katedrze. Dodatkowo w całej diecezji przemyskiej obrządku wschodniego, w okresie XVI-XVIII w., na 87 ustalonych bractw, aż 11 obrało sobie za patrona tego właśnie Świętego.

            W zbiorach Muzeum Narodowego Ziemi Przemyskiej (dalej MNZP) zachowała się pamiątka członkowska/ pamiątka wstąpienia do Bractwo Świętego Ojca Mikołaja przy greko-katolickiej katedrze w Przemyślu wraz z fragmentami Statutu z 1903 r. Datowania tego dokumentu dokonano na podstawie waluty jaką był obowiązek wpłacać, wg powyższego Statutu, za członkostwo w Bractwie od 1903 r. (§ 10 e) wpłać 4 korony do kasy Bractwa…).  Choć koronami płacono tylko w latach 1892-1918 to Statut zmieniono dopiero w 1928 r. i w § 5 wprowadzono pojęcie "członka dobrodzieja" i zatwierdzono tu kwotę na co najmniej 100 zł jednorazowo lub w ratach, w przeciągu dwóch lat.

            Celem niniejszego artykułu jest jednak opisanie krótkiej charakterystyki tegoż Bractwa.

W XV w. przy cerkwi katedralnej św. Jana Chrzciciela, która istniała w latach ok. 1464-1535, na obecnym Władyczu, działali opiekunowie tzw. vitrici, którzy mogli być  zaczątkiem tego i innych późniejszych bractw. To oni współzarządzali majątkiem cerkwi i troszczyli się o jej utrzymanie. Brak jednak jakichkolwiek źródeł archiwalnych z tego okresu można tłumaczyć, tym że cerkiew ta spłonęła w 1535 r. wraz z wszystkimi dokumentami tam będącymi. Prawdopodobnie wówczas Bractwo przeniesiono do cerkwi św. Mikołaja na „Podgórzu” w Przemyślu, gdzie przechowywano ikonę św. Mikołaja uważaną za cudowną. Istnienie Bractwa Świętego Mikołaja jeszcze przed 1620 r. potwierdziły jednak dokumenty z wizytacji patriarchy aleksandryjskiego Cyryla Lukarisa z dnia 29 maja 1620 r. i  patriarchy jerozolimskiego Teofana III z 18 października 1629 r.

W 1759 r. cerkiew św. Mikołaja spłonęła, a w 1786 r., decyzją władz zaborczych, ją rozebrano. W 1784 r., w ramach reformy józefińskiej zlikwidowano także Bractwo. Mimo, że oficjalnie już nie istniało to potajemnie nadal funkcjonowało a biskupi greko-katoliccy dbali nadal je wspierali. Bp Jan Śnigurski swoimi staraniami 14 października 1830 r. odnowił działalność Bractwa Świętego Mikołaja, co zaakceptowało c.k. Namiestnictwo. Reaktywowane bractwo, decyzją władyki, zostało przydzielone do cerkwi katedralnej pw. Świętego Jana Chrzciciela, przy której było już do końca swojego istnienia – do chwili jego likwidacji przez władze komunistyczne, po II wojnie światowej.

            Bractwo Świętego Ojca Mikołaja w Przemyślu prawdopodobnie już od początku posiadało swoją namiastkę regulaminu względnie statutu. Choć nie potwierdzają tego bezpośrednio źródła to analogicznie rzecz biorąc w 1562 r. bp. przemyski Antoni Radyłowski zatwierdził statut bractwa przy cerkwi Świętej Trójcy w Sądowej Wiszni – bractwo z pewnością niższej rangi od przemyskiego. Kolejny statut z 1830 r. zatwierdził bp Jan Śnigurski, kładąc w nim nacisk na aktywność dobroczynną i edukacyjną. Zadaniem członków miało być dbanie o dobry stan Bożej Cerkwi, o jej piękność, o ozdobienie i (…) formę uroczystego nabożeństwa (…) bracia i przyłożeni tychże, obowiązani umarłych pogrzebać (…) innym dobrym przykładem przyświecać i zawsze pilnie w cerkwi na nabożeństwie znajdować się (…). Kolejnej reorganizacji Bractwa dokonał w 1862 r. bp Tomasz Polański, a co za tym idzie nadał mu nowy statut dnia 27 kwietnia 1862 r. Rękopis ten znajduje się w zbiorach Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II w Lublinie. W tym statucie bractwo rozszerzyło swoją działalność o opiekę nad ubogą, uczącą się młodzieżą. Natomiast w 1888 r. przy tym Bractwie powstało towarzystwo pod nazwą Bursa im. Świętego ojca Mikołaja, które utrzymywało tą bursę i przebywającą tam ubogą młodzież szkolną. Bp. Konstanty Czechowicz 7 października 1903 r. nadał Bractwu kolejny statut, którego fragmenty są ujęte w karcie pamiątkowej, którą wręczano nowoprzyjętym członkom Bractwa w dniu wstąpienia w jego szeregi. Był to pierwszy dokument bracki w którym pojawiły się paragrafy. Nowością było także umieszczenie wśród celów umacnianie postawy trzeźwości wśród wiernych, zakładanie przytułków dla dzieci i sierot ubogich rodzin, a nie jak dotąd tylko utrzymywanie oraz utrzymywanie szkół dla analfabetów i sług. Wprowadzono także obowiązek poszukiwania nowych członków i powoływania ich do Służby Brackiej w każdy I kwartał miesiąca. W 1904 r. staraniem Bractwa założono ochronkę dla małych dzieci w domu Bractwa przy ul. Czarnieckiego, a w 1911 r., przy współpracy z Ukraińskim Towarzystwem Pedagogicznym wybudowano szkołę przy ul. Smolki 10, na działce należącej do Bractwa. Nauczycieli tej szkoły dodatkowo opłacano z funduszy rządu austriackiego. Kolejny sukces Bractwa to powołanie w 1921 r. koedukacyjnej szkoły powszechnej z ukraińskim językiem nauczania im. Świętego Mikołaja przy ul. Świętego Jana.

Ostatnią zmianę statutu dokonał władyka Jozafat Kocyłowski 22 kwietnia 1928 r. Zmieniono w nim m.in. zapis utrzymywanie szkół dla analfabetów i sług na zakładanie, prowadzenie i utrzymywanie szkół. Dodatkowo dodano natomiast punkt o konieczności zakładania zakładów dla ubogich i niedołężnych starców oraz bibliotek z książkami o religijno-moralnej treści.

W zbiorach MNZP znajduje się także afisz wydany przez Bractwo, informujący o tym, że dnia 5 maja 1940 r. zorganizowano koncert i występ uczennic Szkoły Bractwa Świętego Ojca Mikołaja w Przemyślu, którego dochody przeznaczono na działalność tej placówki edukacyjnej.

            Bractwo Świętego Ojca Mikołaja przy grekokatolickiej katedrze w Przemyślu od początku zrzeszało aktywną część społeczeństwa, głównie ludzi świeckich, ale też i duchownych, a nawet i hierarchów kościelnych, którzy najczęściej sprawowali patronat nad bractwem. Początkowo byli to sami mężczyźni, później dopuszczono do posługi kobiety, do noszenia świec liturgicznych i obrazu podczas procesji. 17 września 1863 r., oddział kobiecy Bractwa uzyskał swój odrębny statut i pieczęć. Pieczęć taka znajduje się w zbiorach MNZP. Wspólnotę kobiet ruskich nazwano Stowarzyszeniem Sióstr Bractwa Świętego Ojca Mikołaja w Przemyślu. W obu sekcjach Brackich, męskiej i żeńskiej, często zasiadali członkowie tej samej rodziny, co może sugerować że przynależeli do niej, być może, od pokoleń.

06.12.2023
Anna Durkacz-Foremska