Typ obiektu: pieniądz | pieniądz niemonetarny |

Nazwa / tytuł: grzywna siekieropodobna

Datowanie zabytku: okres wczesnośredniowieczny - IX w.

Autor / warsztat: nieznany

Miejsce powstania / znalezienia: Radymno pow. Jarosław

Technika wykonania: kucie na gorąco |

Materiał: żelazo |

Wymiary zabytku: długość 310 mm; szerokość ostrza 50 mm

Rodzaj: zbiory archeologiczne

Numer inwentarza: MP-A-1383

Opis zabytku:

Grzywna pochodzi ze żwirowni w Radymnie (pow. Jarosław). Jest znaleziskiem luźnym, bez kontekstu archeologicznego.

Należy ona do charakterystycznej grupy znalezisk, tzw. grzywien siekieropodobnych (czy też siekierowatych). Grzywny takie (płacidła) uważane są za przedmonetarny środek płatniczy – stanowiący rodzaj pieniądza przedmiotowego. Mogły też być półsurowcem żelaznym. Nadawano im formę wzorowaną na kształcie siekiery, co mogło stanowić gwarancję jakości produktu.

Wykonana z żelaza grzywna nie jest przedmiotem szczególnie atrakcyjnym i nie wyróżnia się specjalnie spośród innych zabytków, jakkolwiek posiada intrygującą, zdeterminowaną swoją funkcją formę. Jest jednak zabytkiem bardzo ciekawym poznawczo i wiąże się z nią bogata problematyka badawcza. Należy ona do tych nielicznych źródeł archeologicznych, których ranga poznawcza wykracza daleko poza problematykę przeszłości regionu z którego pochodzą.

Żelazne grzywny siekieropodobne występują dość licznie na terenie Moraw i zachodniej Słowacji, wiążąc się z Państwem Wielkomorawskim. Na ziemiach polskich znaleziska tego rodzaju są stosunkowo nieliczne, występując głównie na terenie Małopolski, chociaż liczbowo jest ich sporo, za sprawą wielkiego (liczącego ponad 4 tys. sztuk) depozytu gromadnego odkrytego w Krakowie przy ul. Kanoniczej. Grzywna z Radymna jest natomiast znaleziskiem odosobnionym terytorialnie, położonym w miejscu najdalej wysuniętym ku wschodowi, wyraźnie oddalonym od miejsc koncentracji okazów małopolskich. Wystąpiła też w odmiennym kontekście historycznym. Podczas, gdy grzywny małopolskie lokują się na terenie utożsamianym z plemieniem Wiślan, zabytek z Radymna łączyć należy z zamieszkującymi w makroregionie Polski południowo-wschodniej Lędzianami. Stąd wynika jej swoista wyjątkowość.

Przyjmując, że obecność grzywien siekieropodonbych na terenie Małopolski łączy się w jakimś stopniu z oddziaływaniami kultury wielkomorawskiej, znalezisko z Radymna może sygnalizować, iż w orbitę tych oddziaływań wchodzić mogły również tereny położone znacznie dalej na wschód. W każdym bądź razie nie pozwala ono takiej możliwości wykluczyć, rzecz jasna z zastrzeżeniem, że chodzi tu tylko o zasygnalizowanie zagadnienia. Dysponujemy bowiem, jak dotąd, tylko faktem jednostkowym (właśnie znaleziskiem grzywny z Radymna), który niczego nie może przesądzać i nie uprawnia w żaden sposób do wysuwania daleko idących wniosków. Jest to więc tylko odnotowanie faktu, że taki zabytek tu wystąpił i że jego obecność może ewentualnie wskazywać na istnienie, lub inaczej ujmując - nie pozwala całkowicie wykluczyć istnienia jakiegoś rodzaju kontaktów czy relacji interregionalnych pomiędzy terenami nadsańskimi a innymi ziemiami, w pierwszym rzędzie z obszarem Małopolski a być może nawet z bardziej odległymi terytoriami zakarpackimi, pozostającymi ówcześnie w obrębie Państwa Wielkomorawskiego. Te ewentualne relacje możliwe jednak będą do bliższego scharakteryzowania dopiero po pozyskaniu większej ilości materiałów archeologicznych odnośnie tego zagadnienia (pojawienie się nowych źródeł pisanych jest mało prawdopodobne).

Państwo Wielkomorawskie, uformowane zapewne na początku IX w., największy swój wzrost terytorialny osiągnęło za panowania Świętopełka (871-894). Świętopełk podporządkował sobie Czechów i być może terytoria na północ od Karpat. Sytuacja polityczna w owym czasie po północnej stronie łuku Karpat jest słabo poznana. Na obszarze Małopolski istniał, wzmiankowany w źródle pisanym („Żywocie św. Metodego”) kraj Wiślan. Natomiast w makro-regionie Polski południowo-wschodniej lokalizowane jest plemię (lub związek plemienny) Lędzian.

W literaturze przedmiotu nie wykluczano całkowicie prawdopodobieństwa zwierzchnictwa wielkomorawskiego nie tylko nad plemieniem Wiślan, ale i terenami położonymi dalej na wschód, aż po rzekę Bug. W tym kontekście obecność grzywny siekieropodobnej z Radymna byłaby tutaj znamienna. Obecnie jednak zaczyna wśród badaczy przeważać pogląd, że w „Żywocie” brak jest informacji o podboju ziem południowej Polski przez Świętopełka i włączeniu ich do Państwa Wielkomorawskiego.

Próba interpretacji zabytku z Radymna w kontekście historycznym rodzi cały szereg pytań, na które z uwagi na fakt, iż jest to jak dotąd znalezisko jednostkowe, trudno na razie udzielić wiarygodnych odpowiedzi. Pozostaje więc poprzestać tylko na zasygnalizowaniu problemów, do czasu pojawienia się nowych materiałów archeologicznych mogących wnieść dane, które pozwolą na bardziej umocowane w bazie źródłowej podejście do interesujących i ważnych poznawczo zagadnień, inspirowanych faktem znalezienia naszej grzywny siekieropodobnej.

Adam Kostek

Miejsce eksponowania: wystawa stała Panorama pradziejów i wczesnego średniowiecza regionu przemyskiego - Budynek Główny - parter