Typ obiektu: moneta | pieniądz | numizmatyka |

Nazwa / tytuł: Grosz litewski

Datowanie zabytku: 1547 r.

Autor / warsztat: nieznany

Miejsce powstania / znalezienia: Litwa, Wilno

Technika wykonania: bicie |

Materiał: srebro |

Wymiary zabytku: śr. 23 mm

Rodzaj: zbiory historyczne

Numer inwentarza: MPH-269

Opis zabytku:

Awers:

W centrum ukoronowane popiersie króla Zygmunta Augusta. Legenda: "SIGIS. AVG. REX./ POLO. MAG./ DVX. L" (Zygmunt August, król Polski, wielki książę litewski).

Rewers:

W centrum Pogoń. Pod spodem rok bicia monety: "15-47", rozdzielony, po dwie cyfry, mitrą wielkoksiążęcą, nakrywającą monogram królewski "SA" (Zygmunt August) oraz Herb Jagiellonów (Kolumny). Legenda otokowa: "MONETA. MAGNI. DVC. LITVA" (moneta Wielkiego Księstwa Litewskiego).

Komentarz:

Zygmunt II August (ur. 1520, zm. 1572), syn Zygmunta I Starego  i Bony Sforzy; ostatni męski przedstawiciel dynastii Jagiellonów. Od 18 października 1529 r. wielki książę litewski, a od 20 lutego 1530 r. król Polski (do 1548 r. koregent). Syn i ojciec rządzili więc wspólnie i był to jedyny taki przypadek w dziejach Polski. Samodzielne rządy Zygmunt II August rozpoczął dopiero po śmierci ojca. Z jego inicjatywy na mocy unii lubelskiej (1569) Królestwo Polskie i Wielkie Księstwo Litewskie połączono w jedno państwo nazwane Rzeczpospolitą Obojga Narodów. Odtąd państwo miało mieć wspólnego monarchę, herb, sejm, walutę i politykę zagraniczną. Odrębne pozostały natomiast: sądownictwo, skarb, wojsko i urzędy.

Interesującym jest fakt, że w 1543 roku Zygmunt August w posagu za swoją pierwszą żonę Elżbietę uzyskał 30 000 dukatów o wadze 105 kg złota^[1]. Ewentualna oprawa arcyksiężniczki miała być tej samej wartości i była zabezpieczona (w razie niewypłacalności króla) na dobrach: Sącz, Sanok, Biecz i Przemyśl^[2].

            Zygmunt August w samym Przemyślu osobiście nie gościł, pomimo to pamiętał o grodzie nad Sanem w licznych przywilejach. Przywilejem z 1550 r. przyznał dochody miasta z pogłównego, podymnego, aquaeducta i grobelnego na poprawę dróg i brukowanie. Dodał do tego szatarne przywilejem z 1554 r., jarmarczne (1557), winne i czopowe^[3]. Nadał miastu tygodniowe targi odbywające się w poniedziałki i piątki^[4]. W 1550 r. król dał również mieszczanom przemyskim wolność handlu w granicach Królestwa i uwolnił ich od wszelkich podatków płaconych od towarów, z wyjątkiem pogranicznego sąsiedniego^[5]. W tym też roku biskupowi prawosławnemu Antoniemu Radyłowskiemu dał zgodę na zabudowę wolnej części miasta (dzisiejsze Władycze) pod warunkiem umocnienia go od wschodu, z funduszu biskupstwa, wysokim murem. Biskup plac zabudował domami, w których osadził kler, swoją służbę i rękodzielników^[6].

W 1552 r. Zygmunt August potwierdził wszystkie przywileje nadane miastu przez swoich poprzedników^[7]. Natomiast przywilejem z 1553 r. potwierdził jurysdykcję miejską, zakazując staroście mieszania się do administracji miasta, a miastu zabronił poboru myta^[8]. Dodatkowo przywilejem z 1561 r. postanowił, że żaden szlachcic ani Żyd, ani kto inny, jurysdykcji miejskiej nie podległy i ciężarów miejskich nie ponoszący, piwa warzyć i sprzedawać nie może^[9] – nadając tym mieszczanom przemyskim wyłączne prawo propinacji piwa.

            W 1559 r. Zygmunt August udzielił Żydom przywilej, na mocy którego otrzymali swobodę osiedlania się w Przemyślu, na ulicy żydowskiej, na pobyt stały na zasadach obowiązujących ogół mieszczan^[10] oraz dał im wolność handlu^[11]. Następnie zezwolił na budowę synagogi pomimo to, iż wówczas było tylko 18 rodzin żydowskich w mieście^[12], którą wzniesiono wedle daty na drzwiach (…) w r. 1579^[13]. W 1571 r. potwierdził natomiast prawa, nadane przez siebie Żydom, a za ich nieprzestrzeganie wyznaczył karę pieniężną w wysokości 6 000 złotych^[14].

            W 1558 r. król zatwierdził statut przemyskich piekarzy^[15]. W 1566 r. zezwolił na wybudowanie w mieście łaźni wewnątrz murów przy ul. Wodnej, nad brzegiem Sanu^[16], a kilka lat później (1570 r.) zezwolił na budowę młyna na rzece Wiar oraz papierni, ale kosztem miasta^[17]. Warto również tu wspomnieć, że kupiec przemyski Adrian Helcner był znany na dworze królewskim – brał udział w służbie Zygmunta Augusta podczas wyprawy do Inflant (1557)^[18].

15.01.2025
Anna Durkacz-Foremska

Fragment odcisku woskowego pieczęci Zygmunta Augusta, Polska 1548-1572
(zb. MNZP, MPH-11873), fot. M. Horwat

---

[1]T. Kałkowski, Tysiąc lat monety polskiej, Kraków 1981, s. 140; M. Gumowski, Monety polskie, Warszawa 1924, s. 94.

[2] P. Jędrzejewski, Elżbieta Austriaczka – królowa Polski i Wielka Księżna Litewska (1526-1545), „Res Gestae. Czasopismo Historyczne”,  2015(1), Kraków, s. 110.

[3]L. Dzieduszycki, Przemyśl, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich,  red. B. Chlebowskiego, t. IX, Warszawa 1888, s. 156-157.

[4] W. Michna, Przemyśl i jego okolice, Nowy Sącz 1872, s. 13; M. Orłowicz, Ilustrowany przewodnik po Przemyślu i okolicy, Lwów 1917, s. 86.

[5] L. Hauser, Monografia miasta Przemyśla, Przemyśl 1883, s. 113; L. Dzieduszycki, op. cit., s. 162.

[6]J. Motylewicz, Społeczeństwo Przemyśla w XIV-XVIII wieku, t. 2, Przemyśl 2022, s. 297; L. Hauser, op. cit., s. 148; L. Dzieduszycki, op. cit., s. 148.

[7] Archiwum Państwowe w Przemyślu (APP), Akta miasta Przemyśla (AmP), zesp. 129, sygn. 36D.

[8]L. Dzieduszycki, op. cit., s. 162.

[9] L. Hauser, op. cit., s. 113; L. Dzieduszycki, op. cit., s. 162.

[10] J. Motylewicz, Społeczeństwo Przemyśla w XIV-XVIII wieku, t. 1, Przemyśl 2020, s. 107; L. Dzieduszycki, op. cit., s. 150; APP, AmP, zesp. 129, sygn. 40D.

[11]L. Dzieduszycki, op. cit,. s. 150.

[12] M. Orłowicz, op. cit., s. 19.

[13] Ibidem, s. 82; A. Durkacz-Foremska, Wnętrze nieistniejącej obecnie (XVI w.) Starej Synagogi w Przemyślu przy ul. Jagiellońskiej, https://mnzp.pl/zbiory/iph-f-418/ [dostęp: 10.01.2025].

[14] J. Motylewicz, op. cit., t. 1, s. 122.

[15] J. Motylewicz, op. cit.., t. 2, s. 97.

[16] APP, AmP, zesp. 129, sygn. 46D.

[17] J. Motylewicz, op. cit.., t. 2, s. 111; APP, AmP, zesp. 129, sygn. 49D.

[18] J. Motylewicz, op. cit., t. 1, s. 57.

Miejsce eksponowania: obecnie nie eksponowany