Typ obiektu: archiwalia | wizytówka |

Nazwa / tytuł: Wizytówka z Archiwum ppłk. Eleka Molnára

Datowanie zabytku: 1914 rok

Autor / warsztat: nieznany

Miejsce powstania / znalezienia: Przemyśl

Technika wykonania: druk | pismo ręczne |

Materiał: karton |

Wymiary zabytku: 10,9 x 6,5 cm

Rodzaj: zbiory historyczne

Numer inwentarza: Archiwum ppłk. Eleka Molnára, Teczka 27, SN-1063/2018, k. 236

Opis zabytku:

Wizytówka; na awersie drukiem: „Brolly Zoltán, rendőrfogalmazó” oraz odręcznie dopisane ołówkiem: „és Dr. Förster Victor”. Na rewersie odręczny napis ołówkiem: „Érk. XII/8. dut. látogatás!” W tłumaczeniu tekst na wizytówce brzmi: „Brolly Zoltán, referent policji” „i dr Victor Förster”. – „Otrzymano 8 XII po poł. wizyta!”

Wizytówka pochodzi z przechowywanych w Muzeum Narodowym Ziemi Przemyskiej materiałów zgromadzonych w Archiwum ppłk. Eleka Molnára, zwanym też Tekami Molnára. Dokumenty te zostały odnalezione w 1966 r. w czasie remontu mieszkania w narożnej kamienicy przy pl. Na Bramie i ul. Gen. Józefa Sowińskiego¹. Jest to przede wszystkim zbiór dokumentów wytworzonych od sierpnia 1914 r. do marca 1915 r. w jednostkach, którymi dowodził ppłk. Elek Molnár, a także innych oddziałach i instytucjach wojskowych, z którymi ppłk. Molnár wchodził w kontakt służbowy. W zbiorze znajduje się też prywatna korespondencja ppłk. Molnára oraz dziennik niezidentyfikowanego węgierskiego oficera.

Tekst na rewersie wizytówki został napisany prawdopodobnie przez niego (takim charakterem pisma napisano większość dokumentów znajdujących się w tym zbiorze; nie można jednak wykluczyć, że zostały one napisane przez kogoś innego, np. przez jego adiutanta). Nie znamy okoliczności anonsowanego spotkania, jednak miało ono raczej charakter prywatny, a nie służbowy.

Co wiemy o osobach, których nazwiska zostały uwiecznione na wizytówce?

Ppłk Elek Molnár urodził się w 1868 r. W chwili wybuchu I wojny światowej był dowódcą III batalionu k.węg. 8 Pułku Piechoty Honwedu. Wraz z tą jednostką w połowie września 1914 r. znalazł się wraz z k.węg. 23 Dywizją Piechoty Honwedu, w skład której wchodził 8 pułk, w Twierdzy Przemyśl, gdzie służył do upadku Twierdzy w dniu 22 marca 1915 r. Od listopada 1914 r. do końca stycznia 1915 r. był dowódcą k.węg. 7 Pułku Piechoty Honwedu, od końca stycznia 1915 r. do upadku twierdzy dowodził k.węg. 8 Pułkiem Piechoty Honwedu. Po upadku twierdzy dostał się do rosyjskiej niewoli, którą spędził m.in. w obozie jenieckim w Krasnojarsku. Po wojnie osiadł w Székesfehérvár, gdzie zmarł 20 listopada 1936 r.².

Zoltán Brolly oraz Victor Förster jako oficerowie rezerwy (Brolly jako podporucznik, Förster jako podporucznik, później porucznik) służyli w jednym z oddziałów roboczych utworzonych na bazie k.węg. 13 Pułku Piechoty Honwedu z Pozsony (Bratysława).

Zoltán Brolly urodził się w 1877 r.³. Był synem wieloletniego burmistrza Bratysławy (w latach 1900-1918), Tivadara Brollyego. Victor Förster był o rok młodszy⁴ i przed wojną pracował w Bratysławie jako adwokat.

Niestety, nie wiadomo, w której części Twierdzy Przemyśl przebywał oddział roboczy, w którym obydwaj służyli. Pewnych wskazówek w tej kwestii daje informacja zawarta w dzienniku anonimowego oficera z oddziału roboczego utworzonego na bazie k.węg. 16 Pułku Piechoty Honwedu z Beszterczebánya (Bańska Bystrzyca), który służył w IV Obwodzie Obronnym (północna część Twierdzy Przemyśl, okolice wsi Duńkowiczki i Orzechowce) i który w wieczór sylwestrowy 1914 r. spotkał się z oficerem „z oddziału roboczego z Bratysławy”. Niestety, nie podał, jaki numer miała ta jednostka, jednakże w Twierdzy Przemyśl nie przebywał inny oddział roboczy z rejonu dzisiejszej stolicy Słowacji, więc prawdopodobnie chodzi właśnie o jednostkę w której służyli Brolly i Förster. Oddział ten początkowo służył w VI Obwodzie Obronnym (południowo-wschodnia część Twierdzy Przemyśl, rozciągająca się między Sanem a Wiarem), później w III Obwodzie Obronnym (północno-zachodnia część Twierdzy Przemyśl, od lewego brzegu Sanu po okolice wsi Ujkowice), by pod koniec roku zostać skierowanym do IV obwodu⁵.

Wśród licznych wiadomości wysłanych z Przemyśla w czasie walk o Twierdzę przez jej obrońców i publikowanych w prasie monarchii, znajdujemy też przesłane od Victora Förstera. Pod koniec stycznia 1915 r. „Nyugatmagyarországi Híradó” zawiadamiał o kartce pocztowej, przesłanej drogą lotniczą do mieszkającej w Bratysławie Anny Illik, zawierającej pozdrowienia od grupy służących w Przemyślu żołnierzy i podpisanej przez porucznika Förstera⁶. trzy tygodnie później, w „Preßburger Zeitung” ukazał się list wysłany przez niego do żony⁷.

Na początku 1915 r. komunikacja między tyłami a oblężoną twierdzą nie przebiegała w jedną stronę. W prasie węgierskiej w lutym i marcu 1915 r. publikowano też pozdrowienia przeznaczone dla walczących w Przemyślu, które – w miarę możliwości – przesyłano też do twierdzy (np. w budapeszteńskich dziennikach „Budapesti Hírlap” i „Pesti Hírlap” była specjalna rubryka „Üzenet Przemyślbe” – „Wiadomości do Przemyśla”). W marcu 1915 r. w „Preßburger Zeitung” ukazały się pozdrowienia i życzenia wielkanocne dla żołnierzy z Bratysławy i okolic służących w Twierdzy Przemyśl (miały być one przesłane drogą lotniczą i przedrukowanie w „Tábori Ujság” – do adresatów zapewne jednak one nie dotarły, bowiem numer zawierający te pozdrowienia ukazał się 21 marca 1915 r.). Wśród umieszczonych tu wiadomości znalazły się też pozdrowienia skierowane do Victora Förstera (od rodziny, znajomych oraz od członków „Conusclub” zrzeszającego bratysławskich kręglarzy) i do Zoltána Brollyego od ojca⁸.

Po upadku twierdzy Brolly i Förster dzielili niedole rosyjskiej niewoli. 3 kwietnia 1915 r. w drodze na Syberię przebywali w Kijowie⁹, od lipca – w obozie jenieckim w Krasnojarsku¹⁰. Förster uczestniczył w pogrzebie Gézy Gyóniego 27 czerwca 1917 r. tamże¹¹. Pod koniec sierpnia 1917 r. w „Pressburger Zeitung” ukazał się datowany na 15 lipca list Förstera, w którym informował on o bardzo trudnej sytuacji jeńców w obozie i prosił o przesłanie paczek z bielizną czy butami. W liście wspomniał tym o przebywających w obozie 11 jeńcach z Bratysławy (wśród nich był także Zoltán Brolly)¹².

W marcu 1919 r. w prasie pojawiły się informacje o planowanym powrocie Förstera z niewoli¹³, jednak do tego nie doszło i ostatecznie zarówno Förster jak i Brolly wrócili z Rosji do Bratysławy pod koniec kwietnia 1922 r.¹⁴.

Niewiele informacji znajdujemy o losach Zoltána Brollyego po 1922 r. W kwietniu 1923 r. wraz z innymi urzędnikami bratysławskimi, którzy powrócili z niewoli, zwrócił się do władz miasta o wypłatę poborów należnych mu jako urzędnikowi miejskiemu, za czas spędzony w niewoli¹⁵. W czerwcu tegoż roku znalazł się w grupie 63 zwolnionych urzędników bratysławskich¹⁶.

Znacznie więcej wiadomo o Försterze. W latach 30-tych (przynajmniej do 1937 r.) był on zastępcą burmistrza Bratysławy¹⁷. Od 18 marca 1937 r. był przewodniczącym Deutsche christlichsoziale Landespartei (DchLP)¹⁸. Partia ta wyodrębniła się z Egyesült Országos Keresztényszocialista és Magyar Nemzeti Párt (w skrócie Egyesült Magyar Párt¹⁹; EMP). EMP skupiała przede wszystkim stanowiących na Słowacji liczną mniejszość Węgrów, ale do 1937 r. działała w niej też największa część aktywnych politycznie Niemców słowackich. Założenie DchLP było wyrazem niezgody Niemców słowackich na politykę EMP, która skierowana była na współpracę z Berlinem w działaniach zmierzających do rozbicia Czechosłowacji i która przejawiała się m.in. poparciem dla separatystycznych dążeń Niemców sudeckich, ale też – pośrednio – rewizjonistycznej polityki węgierskiej²⁰.

Kurs ten DchLP utrzymywała jeszcze w lipcu 1938 r., ale po konferencji w Monachium i następującym po niej podziale Czechosłowacji, Victor Förster w imieniu swej partii wydał oświadczenie popierające rewizjonistyczne dążenia węgierskie²¹. 7 listopada 1938 r. DchLP podjęła decyzję o samorozwiązaniu²².

Tomasz Pomykacz

1. J. Rożański, Tajemnice przemyskiej twierdzy, Przemyśl 1995, s. 125-130.
2. „Prágai Magyar Hirlap”, R. 15, nr 367 (4116) z 21 listopada 1936 r., s. 5.
3. „Verlustliste”, nr 441 z 15 lipca 1916 r., s. 3.
4. Tamże.
5. I. Lagzi, „...Mindnyájunknak ei kell menni...”: A második przemysli magyar napló, 1914, II. rész, w: „Napjaink”, R. 29 (1990), nr 2, s. 37.
6. „Nyugatmagyarországi Híradó”, R. 28, nr 25 z 30 stycznia 1915, s. 5.
7. „Preßburger Zeitung”, R. 152, nr 51, z 23 lutego 1915, s. 3.
8. Tamże, nr 80 z 21 marca 1915 r., s. 5-6.
9. „Nyugatmagyarországi Híradó”, R. 28, nr 92 z 20 kwietnia 1915, s. 4-5.
10. „Preßburger Zeitung”, R. 152, nr 216 z 6 sierpnia 1915, s. 4
11. „Egri Népujság”, R. 29, nr 39 z 17 lutego 1922, s. 1-2.
12. „Preßburger Zeitung”, R. 154, nr 238 z 30 sierpnia 1917, s. 3.
13. „Preßburger Tagblatt”, R. 24, nr 8073 z 23 marca 1919, s. 3.
14. „Preßburger Zeitung”, R. 159, nr 114 z 26 kwietnia 1922, s. 2; „Preßburger Tagblatt”, R. 27, nr 8987 z 27 kwietnia 1922 r., s. 3.
15. „Híradó”, R. 36, nr 84 z 13 kwietnia 1923 r., s. 4.
16. Tamże, nr 140 z 22 czerwca 1923 r., s. 4.
17. „Prágai Magyar Hirlap”, R. 16, nr 267 (4413) z 23 listopada 1937 r., s. 7.
18. Węg.: Német Keresztényszocialista Párt, pol.: Krajowa Niemiecka Partia Chrześcijańsko-Społeczna.
19. Pol. Zjednoczona Partia Węgierska.
20. M. Zdeníková, Maďarská a nemecká menšina na Slovensku a ich postoj k slovenskej otázke v rokoch 1918-1938, Europe Centralis atque Orientalis. Studia Historica, [Vol.] 2 (1975), s. 259.
21. A. Simon, Egy rövid esztendő krónikája: a szlovákiai magyarok 1938-ban, Somorja 2010, s. 258.
22. „Karpathen-Post”, R. 59, nr 46 z 12 listopada 1938 r., s. 6.