KONKURS

NN, Święta Rodzina Niderlandy, 2. poł. XV w. deski dębowe (gr. 4 cm) sparkietowane; zaprawa kredowo-klejowa, tempera, wym.: 43,5 cm x 31 cm; MPS-778.
 
Święta Rodzina – w tradycji chrześcijańskiej: rodzina, której członkami byli Jezus Chrystus, Najświętsza Maria Panna i święty Józef. Tego ostatniego malowano zwykle w tle lub z boku, gdyż nie był on biologicznym ojcem Jezusa, chociaż rolę tę przyjął i przykładnie wypełnił. Obecność jego była konieczna, bowiem przez
zaślubiny z Marią włączał jej syna w ród Dawidowy. Przedstawienia świętej rodziny poszerzano nieraz o osoby św. Elżbiety i Jana Chrzciciela bądź o postaci dziadków Jezusa, czyli świętych Annę i Joachima. Byli oni „pomostem” Starego i Nowego Przymierza.
Przedstawienie Świętej Rodziny przez wieki należało do częstych motywów ikonograficznych w sztuce. Scena ta nadawała się bowiem znakomicie na temat prywatnego obrazu religijnego, który uświęcałby domowe ognisko. Ukazywała ciepło wzajemnych relacji
i unaoczniała wcielenie Boga w zwyczajnym, ludzkim świecie. Przemyski obraz nie jest typowym przedstawieniem tego tematu, bowiem splatają się w nim dwa motywy ikonograficzne: Świętej Rodziny oraz Św. Anny Samotrzeciej, z dominacją tego drugiego.

Święta Anna włączona została do kalendarza rzymskiego w końcu XIV w., przez papieża Sykstusa IV. Natomiast do rozpowszechnienia jej kultu doszło dopiero na przełomie XV i XVI wieku, głównie za sprawą zakonu karmelitów, którzy stworzyli wówczas wiele konfraterni św. Anny. Pierwsze wyobrażenia św. Anny Samotrzeciej w Niderlandach to obraz Hugo van des Goesa w Brukseli i dzieło Mistrza Sybilli Tyburtyńskiej w zbiorach prywatnych w Rzymie. Pod koniec średniowiecza przedstawienia św. Anny Samotrzeciej
przybierały postać związków rodzinnych. Zresztą św. Annę postrzegano nie tylko jako łączniczkę pokoleń, ale poprzez jej miejsce w genealogii Chrystusa, uważano ją za zwornik Starego i Nowego Przymierza.

Temat św. Anny Samotrzeciej ujęty jest w przemyskim obrazie według popularnego na północy Europy schematu: siedzące obok siebie, na tronie pod baldachimem dwie święte – Anna i Maria trzymają wspólnie, stojące się między nimi nagie Dzieciątko. Jest to typ zwany „zdwojoną, równolegle ustawioną Nikopoią”. Znajdujący się z tyłu, za oparciem tronu, św. Joachim i św. Józef poszerzają tę grupę tworząc typ ikonograficzny Świętej Rodziny. Nad głowami Marii i Jezusa monogramy ich imion. Pełne brzmienia imion trzech pozostałych osób widnieją na trzech bokach baldachimu. W górnej części pod baldachimem, na tle promienistej glorii, unosi się biała gołębica Ducha Świętego. Sfałdowane kotary namiotowego baldachimu podtrzymują dwa jasne anioły.

Postaci wpisane są w trójkąt, który rozszerza się ku niebu. Drugi trójkąt tworzą istoty niebieskie – Duch Święty i dwaj aniołowie, a punktem wspólnym obu trójkątów jest Duch Święty pod postacią gołębicy, łączący świat niebieski i ziemski. Święta Anna przedstawiona jest jako kobieta jeszcze dość młoda, ubrana w czerwoną suknię i ciemnomalachitowy płaszcz; na głowie podwójna biała chusta, zaś szyja osłonięta jest podwiką. Maria z odkrytą głową ubrana w szarą suknię z czarną wstawką przy dekolcie i płaszcz podobny jak u Anny, wdzięcznie odgina się w bok. Dwoma palcami lewej dłoni ujmuje jabłko chwytane rączką małego Jezusa, którego już w V wieku nazywa się „Owocem Niepokalanie Poczętej” i „Jabłkiem z drzewa krzyżowego”. Gest ten symbolizuje zmazanie grzechu pierworodnego, kiedy Maria jako Ewa Nowego Przymierza, podaje jabłko nowemu Adamowi. Jak Adam był ojcem upadłej ludzkości, tak Chrystus stał się ojcem wszystkich odkupionych.

Charakter kompozycji bliski Joosowi van Cleve, niemniej odmienne od jego wersji tematu jest przesłonięcie tła kotarą tronu, spoza której widać jedynie dwa skrawki nieba.

Obraz powstał prawdopodobnie w Antwerpii, ale ma charakter dość eklektyczny (ujęcie Madonny ma cechy brugijskie).